Bánh Tét - Hòa nhập văn hóa và gìn giữ truyền thống Tết ngày nay

Truyền thống ẩm thực Tết Nam Bộ

Chẳng biết từ bao giờ, bánh tét đã trở thành một phần không thể thiếu trong mâm cỗ ngày Tết của người Nam Bộ. 

Nếu ở miền Bắc, ngày Tết thường gắn liền với bánh chưng xanh, đồng hành với câu chuyện "bánh chưng bánh dày" của hoàng tử thứ 18 con Vua Hùng, tượng trưng cho trời tròn và đất vuông, thì ở miền Nam, bánh tét cũng chứa đựng những câu chuyện độc đáo về nguồn gốc và ý nghĩa của nó.

Theo phong tục truyền thống, nồi bánh tét thường được nấu vào đêm giao thừa, tạo nên không khí ấm cúng và sung túc trong buổi sum họp gia đình ngày Tết. Cả nhà đều chờ đợi quanh nồi bánh, tận hưởng những khoảnh khắc đặc biệt này.

Trong ngày Tết, người Nam Bộ thường chuẩn bị hai loại bánh tét chính là bánh tét chay và bánh tét mặn. Bánh tét chay thường được cúng ông bà, trời đất, trong khi bánh tét mặn được sử dụng trong bữa ăn, thường kèm theo củ kiệu, dưa chua và thịt kho tàu. Hai loại bánh này không chỉ làm phong phú mâm cỗ mà còn mang theo những giá trị truyền thống sâu sắc của văn hóa người Nam Bộ.

Nguồn gốc bánh tét ngày Tết

Một số nhà nghiên cứu văn hóa đều cho rằng đòn bánh Tét, mà người Nam Bộ ưa chuộng trong ngày Tết hiện nay, có thể là kết quả của quá trình giao thoa văn hóa với người Việt Chăm hoặc là sự lưu giữ và kế thừa giá trị từ các thế hệ tiền nhân. Khi người Việt mở rộng vùng đất ở miền Nam, họ đã tiếp thu yếu tố tín ngưỡng từ nền văn hóa Chăm, đặc biệt là tín ngưỡng thờ thần lúa, tạo ra loại bánh tét như chúng ta biết đến ngày nay.

Ngoài nguồn gốc của bánh tét là kết quả của sự giao thoa văn hóa, ông bà xưa còn truyền nhau những câu chuyện hấp dẫn về việc hình thành bánh tét. Một trong những truyền thuyết nổi tiếng là câu chuyện về vua Quang Trung trong cuộc chiến đấu chống quân Thanh vào ngày Tết. Trong bối cảnh đó, vua Quang Trung quyết định cho quân lính nghỉ ngơi.

Một quân lính đã mang đến vua một loại bánh được gói trong lá chuối hình trụ. Khi thưởng thức, vua khen ngon và hỏi về loại bánh này. Quân lính giải đáp rằng đây là loại bánh mà người vợ ở quê nhà thường gói để ăn trên đường đi, mỗi lần ăn là anh nhớ về vợ và quê nhà.

Vua Quang Trung cảm động và ra lệnh cho mọi người gói loại bánh này để ăn vào dịp Tết, đặt cho nó cái tên quen thuộc là bánh Tết. Đây được coi là nguồn gốc của bánh Tết trong ngày lễ truyền thống của Việt Nam.

Vì sao gọi là bánh tét?

Cũng giống như nguồn gốc của nó, cái tên "bánh tét" cũng chứa đựng nhiều câu chuyện lý giải khác nhau. Như đã đề cập trước đó, bánh tét thường còn được biết đến với tên gọi "bánh Tết," và theo thời gian, do đặc trưng ngôn ngữ của vùng miền, người ta thường đọc "bánh tét" như là "bánh tết."

Một giải thích khác cũng được đưa ra rằng từ "tét" xuất phát từ hành động cắt bánh khi ăn loại bánh này. Người dùng thường sử dụng dây khoanh tròn để cắt đầu bánh đã lột, "tét" từng khoanh nhỏ ra. Do đó, người địa phương đã đặt tên cho loại bánh này là bánh tét, tượng trưng cho hành động cắt bánh đặc biệt này.

Ý Nghĩa của Bánh Tét trong Ngày Tết

Theo quan điểm của các đời cha ông, mọi loại bánh và thực phẩm sử dụng trong ngày Tết đều mang theo ý nghĩa tưởng nhớ về những người tiền bối, cũng như mong muốn cho sự ấm no, sum vầy của gia đình, biểu tượng tạ ơn trời đất đã ban tặng một mùa lúa thuận lợi. Bánh tét, truyền thống được bọc lớp lá ngoại cùng, biểu trưng cho hình ảnh mẹ bọc lấy con, thể hiện mong muốn sum vầy trong mọi gia đình Việt trong ngày Tết. Không chỉ thế, bánh tét xanh với nhân đậu màu vàng còn kết hợp gợi nhớ về màu xanh của nông trại, là biểu tượng cho ước mơ "an cư lạc nghiệp" trong một mùa xuân yên bình cho tất cả mọi nhà.

Mặc dù chiếc bánh tét có vẻ giản đơn, nhưng nó chứa đựng nhiều ý nghĩa, là biểu tượng cho sự mong đợi về sự sum vầy, ấm no của gia đình. Do đó, theo truyền thống ngày Tết, từ tối ngày 29 và 30 Tết, cả gia đình sẽ tụ tập quanh nồi bánh, trẻ con vui đùa, trong khi người lớn cùng nhau gói bánh, tạo nên không khí ấm cúng, hạnh phúc của mùa Tết.

* Nhân vật trong bài là bà Nguyễn Thị Ích (tên thường gọi là Dì Út Hòa) ngụ tại ấp 4 xã Nhị Bình , huyện Hóc Môn , TP. HCM. Gia đình chuyên làm nghề nấu bánh tét đã lâu năm. Bánh tét của dì Út ăn rất ngon và để được lâu. Ảnh do: NSNA Nguyễn Văn Tuấn chụp.