Khi bức ảnh là bằng chứng lịch sử
Những năm ấy, Hà Tĩnh là tuyến lửa, ôm trọn đường huyết mạch của ta, nơi có ngã ba Đồng Lộc - một trọng điểm giao thông trên đường Trường Sơn, nơi đã xuất hiện “Anh hùng La Thị Tám” (ảnh của Văn Bảo), “Trung đội nữ lái xe Trường Sơn” (ảnh của Kim Hứa), “Mười cô gái ngã ba Đồng Lộc” (ảnh của Hoàng Văn Sắc) và những vần thơ trẻ trung “Em ở Thạch Kim sao nói là Thạch Nhọn” của Phạm Tiến Duật, cũng như lời hát trong sáng tự hào “Người con gái Sông La” của Doãn Nho..v.v… Giữa không khí chiến đấu sôi động đầy lạc quan ấy, đôi mắt nhà nghề Phan Thoan càng tinh tường hơn, ống kính máy ảnh của ông càng sinh động hơn. Phan Thoan không có ống kính Tele chụp xa, thế mà ông lại chụp được máy bay cháy như bó đuốc kéo dài trên bầu trời Hà Tĩnh, rất rõ nét. Phải là người đứng gần lắm với chiếc máy bay bốc cháy đang lao xuống đất, quên cả nguy hiểm khi nó còn mang theo bom đạn bên mình. Bức ảnh ấy không thua kém gì ảnh máy bay cháy của Lương Nghĩa Dũng, Văn Bảo và Lâm Hồng Long - những phóng viên được Việt Nam Thông tấn xã trang bị các phương tiện nhiếp ảnh tốt hơn. Do vậy, nó được xếp vào hàng những bức ảnh khó chụp, đẹp tuyệt vời của thời chiến.
Máy bay Mỹ bị bắn cháy tại trận địa Cày ngày 19/5/1972 - Tác giả: Phan Thoan |
Phan Thoan thuộc lớp đàn anh của chúng tôi. Ông sinh năm 1924, kém Đinh Đăng Định - Tổng Thư ký đầu tiên của Hội NSNAVN 4 tuổi, dáng người khỏe mạnh, chắc nịch. Là Hội viên Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam (Hội NSNAVN), nhưng ông vẫn giữ phong độ của một nông dân Nghệ Tĩnh chân chất. Cũng chẳng riêng Phan Thoan, mà hầu hết các nhà nhiếp ảnh lúc ấy vào Hội để có bầu có bạn, để nâng cao nghiệp vụ, chứ mấy ai nghĩ đến cái danh, hoặc giải thưởng, vì hàng ngày làm việc dưới làn bom đạn, cận kề cái chết, sẵn sàng hy sinh như mọi người lính, thì những danh hiệu chỉ là sự động viên, đâu phải là mục đích. Các nhà báo, các nhà nhiếp ảnh chiến tranh là vậy, Phan Thoan cũng như vậy, thậm chí còn mộc mạc, vô tư hơn. Chính vì thế chúng tôi lại càng quý mến, kính nể ông hơn. Nông dân là nghệ sĩ, còn gì đẹp hơn.
Xuất thân từ một gia đình nông dân ở xã Đức Thủy, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh. Nhà nghèo, học hành bị đứt quãng, từng tham gia quân đội trong kháng chiến chống Pháp, cũng từng làm thợ đúc trong Xí nghiệp cơ khí của Liên Khu IV, rồi làm cán bộ tuyên huấn xã, tuyên huấn tỉnh, sau chuyển sang Ty Văn hóa Hà Tĩnh phụ trách bảo tàng của tỉnh. Công tác bảo tàng cần đến nhiếp ảnh. Thế là ông làm quen nhiếp ảnh, tự học, dần dà làm được các công đoạn của nhiếp ảnh, từ chụp ảnh, tráng phim, in phóng ảnh, tới việc hoàn chỉnh một bức ảnh báo chí gồm ảnh và lời chú thích. Khi ông chưa vào Hội NSNAVN thì ông đã là nhà nhiếp ảnh báo chí rồi. Năm 1966, bức ảnh “Giải tù binh Mỹ” được trưng bày tại cuộc triển lãm ảnh toàn quốc.
Bức ảnh nổi tiếng "O du kích nhỏ" của tác giả Phan Thoan (chụp năm 1965) đã vinh dự được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật, chuyên ngành Nhiếp ảnh năm 2007 |
Ngày khai mạc, Nhà thơ Tố Hữu, Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương đến dự, nhìn thấy bức ảnh đã hào hứng nói: Đây là chiến thắng của ta, đây là sức mạnh của ta. Sau đó ông đã vịnh bức ảnh này bằng những câu thơ tứ tuyệt:
“O du kích nhỏ giương cao súng
Thằng Mỹ lênh khênh bước cúi đầu
Ra thế, to gan hơn béo bụng
Anh hùng đâu cứ phải mày râu”.
Thơ chắp cánh cho ảnh, ảnh làm nền cho thơ, bức ảnh đã nổi tiếng, lại càng nổi tiếng hơn. Từ bấy trở đi bức ảnh có tên mới: “O du kích nhỏ”.
Năm 1967, ngành bưu điện Việt Nam lấy hình mẫu cô du kích giải giặc lái Mỹ làm tem.
Tem với hình mẫu là 2 nhân vật trong bức ảnh nổi tiếng của tác giả Phan Thoan được bưu chính Việt Nam phát hành năm 1967 |
Năm1968, bức ảnh được Huy chương Vàng tại Liên hoan Thanh niên sinh viên thế giới lần thứ IX ở Sophia, Bulgari. Sau đó, hình ảnh ấy được Cu Ba phóng to hàng chục mét vuông (cao 8m, rộng 5m), dựng tại trung tâm Thủ đô Habana và Sân bay quốc tế Habana như một biểu trưng chiến thắng của nhân dân Việt Nam ngay cạnh nước Mỹ.
Như chưa từng là kẻ thù
Năm 1995, Hãng Truyền hình Nhật Bản (NHK) có chương trình làm phim nói về William Andrew Robinson, Nguyễn Thị Kim Lai và nhà nhiếp ảnh Phan Thoan. Phim có tên Cuộc hội ngộ sau 30 năm, với sự tham gia hợp tác của Hãng phim Thời sự Tài liệu Việt Nam và đạo diễn Lê Mạnh Thích.Mặc dù được báo trước có đoàn làm phim tới, nhưng bà Nguyễn Thị Kim Lai không tránh khỏi ngạc nhiên khi nhận ra William Andrew Robinson. Còn Andrew Robinson và vợ cũng không giấu nổi xúc động. Viên cựu binh Mỹ nói: “Nếu hôm ấy chúng ta bắn nhau, mà một trong hai người chết, thì không có ngày hôm nay!”.
Hôm ấy, 20/9/1965, một máy bay phản lực Mỹ bị ta bắn cháy, viên phi công nhảy dù xuống mặt đất đã dùng máy bộ đàm để phát lệnh xin cứu. Nhận được tín hiệu, ba chiếc trực thăng của Mỹ đến yểm trợ. Pháo binh ta dưới mặt đất luôn sẵn sàng và đã bắn hạ một trực thăng. Khi trực thăng bốc cháy, ba viên phi công bung dù thoát thân. Thế là bộ đội, dân quân, Thanh niên Xung phong bủa vây. Cô dân quân Kim Lai khi đó liền vác súng AK, cùng với mọi người truy lùng giặc lái Mỹ giữa rừng Trường Sơn.
Nơi nhảy dù của bốn viên phi công gần với biên giới Lào, chúng ta quyết tâm bắt sống những phi công này trong ngày, không để chúng tháo chạy. Hơn 5 giờ chiều mới phát hiện trong một hốc đá có tiếng động, O Lai tiến lại gần. Thấy Andrew Robinson ngồi nhấp nhổm không xa. Kim Lai bắn ba phát súng chỉ thiên báo hiệu. Nghe được tiếng súng, mọi người chạy đến, trói tay Andrew Robinson. Thấy Kim Lai là người nhỏ nhất trong Tiểu đội Thanh niên Xung phong xã, lại là người phát hiện tên giặc lái, mọi người đã để Kim Lai tiếp cận, giải viên phi công này về nơi tập kết. Khoảnh khắc đó, nhà báo Phan Thoan đã chụp được tấm ảnh bất hủ.
2 bức ảnh ẩn chứa câu chuyện đầy nhân văn do tác giả Phan Thoan chụp cách nhau 30 năm (nguồn tư liệu tại trang facebook: Lịch sử Việt Nam qua ảnh) |
Trong buổi gặp, Andrew Robinson kể: Là một phi công về hưu, ông đã thất nghiệp 6 năm và hiện sống trong một căn hộ chung cư. Ông cưới đến hai người vợ, nhưng không có con. Ông coi hai đứa con riêng của vợ thứ hai như con đẻ. Andrew Robinson thổ lộ, từ lâu rất muốn một lần sang Việt Nam tìm gặp lại O Lai, nhưng hoàn cảnh không cho phép. Giờ đây, ước nguyện ấy đã thành sự thật. Lúc gặp O Lai, câu đầu tiên Andrew Robinson nói là: “Cô vẫn chẳng lớn được bao nhiêu”!. Thật ra, O Lai lúc này cân nặng khoảng hơn 40kg, cao 1,47m, nhưng Andrew Robinson thì đã nặng tới 150kg và cao 2,2m. Vợ chồng ông, hôm nay, một lần nữa lại nhận được từ O du kích nhỏ năm xưa (và bà Nguyễn Thị Kim Lai ngày nay) một tình cảm ấm áp đặc biệt. Sau 30 năm xa cách, thời gian dường như đã giúp họ xích lại gần nhau hơn, khiến họ chào đón nhau thân ái như chưa từng là thù địch.
Còn Phan Thoan thì quá vui, ông không ngờ lại có cuộc trùng phùng này, ông cũng không giải thích nổi, tại sao người lính Mỹ này lại muốm thăm lại nơi anh ta thua trận, nơi anh ta suýt chết? Nhưng khi anh ta dang hai cánh tay khổng lồ ra ôm lấy hai bà cháu O Lai, thì ông nhận ra rằng William Andrew Robinson cũng có một trái tim như ông, như O Lai. Hơn nữa, anh ta chỉ là nạn nhân của cuộc chiến đó mà thôi. Năm xưa ông bấm máy, cũng là để ghi lại một sự thật lịch sử là ta không sợ Mỹ, hơn thế nữa, ta còn thắng Mỹ. Ngày ấy, chúng ta chỉ bắt họ làm tù binh, nuôi họ trong trại giam, chờ ngày hòa bình rồi trả họ về Mỹ. William Andrew Robinson đã ở Việt Nam trong khoảng thời gian hơn 7 năm. Và hôm nay, ông lại gặp người phi công này lần thứ hai. Ông cảm thấy rất hào hứng khi cầm máy ảnh ghi lại sự kiện này, đồng thời còn nhờ đồng nghiệp ghi lại hình ảnh mình và Andrew Robinson bên nhau. Thật là hạnh phúc, hạnh phúc cho cả hai phía, cái hạnh phúc ngoài sức tưởng tượng…
Sau này, trong nhiều lần chia sẻ với báo chí về khoảnh khắc đặc biệt ngày ấy, O Lai vẫn nguyên cảm xúc bùi ngùi kể lại: “Tại thời điểm chúng tôi lùng bắt viên phi công Mỹ Andrew Robinson (1965) là tôi mới vào dân quân, còn chưa thạo súng đạn nên hoàn toàn có thể bị viên phi công Mỹ bắn hạ. Thế nhưng, William Andrew Robinson đã không ra tay. Sau này gặp lại Robinson, tôi mới biết rằng lúc đó, ông không bóp cò vì nhìn thấy tôi, ông nhớ đến đứa em gái nhỏ ở quê nhà”. Sự lựa chọn của Andrew Robinson đã làm thay đổi cả hai cuộc đời. “Nếu lúc ấy Robinson bắn trả, tôi đã không còn sống đến hôm nay và có thể ngay sau đó, ông cũng bị quân ta tiêu diệt” - bà Lai cho biết.
Hẳn nhờ thế mà những con người của một phần lịch sử, cả tác giả đã chứng kiến, ghi lại khoảnh khắc đầy giá trị, tiêu biểu cho tình nhân văn cao đẹp ngày ấy sau này đều đã có được cái kết có hậu.
Còn hôm nay, tôi viết về những kỷ niệm này là để tưởng nhớ và vĩnh biệt Phan Thoan - người nông dân, nhà báo, và trên hết là người nghệ sĩ đàn anh đáng trân quý!
|