Những năm gần đây, đô thị hóa nhanh và mức tiêu thụ ngày càng cao đã làm lượng rác thải sinh hoạt trên toàn cầu tăng mạnh, gây ra nhiều thách thức cho quản lý đô thị bền vững. Ngân hàng Thế giới dự báo rác thải toàn cầu sẽ đạt 3,4 tỷ tấn vào năm 2050, trong đó các nước đang phát triển ở châu Á có tốc độ tăng nhanh nhất. Liên Hợp Quốc cũng ước tính rác thải điện tử sẽ chạm mốc 74 triệu tấn vào năm 2030, gấp đôi so với năm 2014. Dù chỉ là một loại rác, rác điện tử phản ánh rõ ràng những nguy cơ của việc tái chế kém hiệu quả: ảnh hưởng sức khỏe, hủy hoại môi trường và mất đi nguồn tài nguyên quý. Điều này cho thấy vai trò quan trọng của người tiêu dùng trong việc tái chế, nhất là ở các nước như Việt Nam, nơi lượng rác tăng nhanh hơn khả năng thu gom và xử lý.
Trong bối cảnh đó, mạng xã hội nổi lên như công cụ mạnh mẽ để nâng cao nhận thức về môi trường. Khác với truyền thông truyền thống, mạng xã hội tạo ra sự tương tác, tác động từ bạn bè và sự lan truyền nhanh của thông điệp, từ đó thay đổi chuẩn mực xã hội. Nhiều nghiên cứu cho thấy việc tiếp xúc với nội dung môi trường trực tuyến giúp tăng kiến thức, khuyến khích thái độ tích cực và thúc đẩy hành vi như phân loại rác. Tuy vậy, hiệu quả còn phụ thuộc vào độ tin cậy, sự lôi cuốn của thông điệp, tần suất xuất hiện và vai trò của mạng lưới bạn bè.
Việt Nam là ví dụ rõ rệt. Các thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh đang chịu áp lực lớn từ rác thải, trong khi tỷ lệ tái chế còn thấp. Song song, Việt Nam lại nằm trong nhóm có cộng đồng mạng xã hội năng động nhất Đông Nam Á, với Facebook, TikTok, Zalo gắn liền đời sống hằng ngày. Thực tế “ít tái chế nhưng nhiều dùng mạng xã hội” này vừa là thách thức vừa là cơ hội. Chính phủ đã ban hành chính sách khuyến khích phân loại rác tại nguồn, nhưng để thành công thì cần sự tham gia tích cực hơn từ người dân.
Trong vài thập kỷ qua, mạng xã hội đã thay đổi cách con người kết nối, chia sẻ và cùng hành động. Tại Việt Nam, mức độ phổ cập rất ấn tượng: đến tháng 1/2023, có hơn 77 triệu người dùng, chiếm 78% dân số. Điều này cho thấy tiềm năng lớn để tác động đến hành vi môi trường. Dù nhiều nghiên cứu đã xem xét các chủ đề như tiêu dùng xanh hay giảm lãng phí thực phẩm, nhưng ít nghiên cứu tập trung trực tiếp vào tái chế. Gần đây, các chiến dịch do tổ chức phi chính phủ, doanh nghiệp như PepsiCo, Tetra Pak và các nhóm thanh niên triển khai đã tận dụng mạng xã hội khá hiệu quả. Thường gắn với Ngày Trái Đất hay Ngày Môi trường Thế giới, các chiến dịch này khuyến khích phân loại rác và chia sẻ thói quen tái chế trực tuyến, từ đó lan tỏa trong giới trẻ.
Dù vậy, khó khăn vẫn còn. Chính sách và chiến lược đã có, nhưng tỷ lệ tái chế vẫn chậm cải thiện. Việt Nam cần sự phối hợp lâu dài giữa chính phủ và tổ chức xã hội để hình thành thói quen tái chế, trong đó thay đổi hành vi là yếu tố then chốt.
Mạng xã hội có thể giúp ích, nhưng chỉ nâng cao nhận thức thôi chưa đủ. Kiến thức mới là cầu nối giữa việc “nghe thấy thông điệp” và “thực sự hành động”. Nếu chỉ biết sơ qua, người dân khó duy trì hành vi tái chế lâu dài. Ngược lại, khi có kiến thức vững, họ dễ dàng tiếp nhận giá trị, hiểu ý nghĩa của tái chế và biến nhận thức thành hành động. Điều này cũng phù hợp với nhiều nghiên cứu truyền thông số, khẳng định kiến thức trực tuyến thường nối kết nhận thức với hành động thực tế.
Khủng hoảng rác thải ở Việt Nam vừa là thách thức vừa là cơ hội. Lượng người dùng mạng xã hội cao mang đến cơ hội lớn để thúc đẩy tái chế và hỗ trợ quản lý đô thị bền vững. Để tiến xa, các chiến dịch số cần không chỉ dừng ở việc nâng cao nhận thức, mà còn phải tăng cường kiến thức, nâng độ tin cậy và khuyến khích sự lan tỏa trong cộng đồng. Nếu khai thác hiệu quả, mạng xã hội có thể hỗ trợ chính sách, trao quyền cho người dân – nhất là giới trẻ – và khơi dậy tinh thần trách nhiệm chung. Thúc đẩy tái chế qua nền tảng số không chỉ là chia sẻ thông điệp, mà còn là cách hình thành thói quen, xây dựng chuẩn mực xã hội và hướng đến một tương lai bền vững.
