Nhiếp ảnh Việt Nam năm 2025 - Bước chuyển mình lịch sử

Được đánh dấu bằng Đại lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước và 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, năm 2025 trở thành một sân khấu vĩ đại, nơi nhiếp ảnh không chỉ đóng vai trò là người thư ký trung thành ghi chép lại các sự kiện của thời đại, mà còn trở thành nhân vật chính kiến tạo nên ký ức tập thể của dân tộc.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa sâu rộng và sự xâm nhập ngày càng tinh vi của trí tuệ nhân tạo (AI), Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam (VAPA) đã trải qua một năm đầy biến động: rực rỡ với những khoảnh khắc hào hùng nhưng cũng đầy trăn trở trong cuộc “đại phẫu” về tổ chức và nỗi lo bảo tồn di sản.

Cú hích sáng tạo từ lịch sử

Suốt năm 2025, đời sống nhiếp ảnh Việt Nam vận động quanh trục chính là các sự kiện lớn của đất nước, tạo nên một không khí lao động nghệ thuật sôi nổi chưa từng thấy. Nếu như 50 năm trước, các phóng viên chiến trường đã dùng máu và sinh mạng để ghi lại khoảnh khắc lịch sử tại Dinh Độc Lập, thì năm nay, các thế hệ nhiếp ảnh – từ những cựu binh tóc bạc đến những tay máy trẻ thế hệ Z – đã cùng nhau thực hiện một cuộc “tổng kiểm kê” di sản hình ảnh của dân tộc.

Sự hưởng ứng này được lượng hóa bằng gần 1.500 bằng chứng nhận cho các tác phẩm đạt giải và triển lãm trên toàn quốc. Đáng chú ý, số lượng tác phẩm cấp quốc gia chiếm ưu thế áp đảo với hơn 63%, cho thấy xu hướng “chuyên nghiệp hóa” mạnh mẽ khi các nghệ sĩ dồn sức cho những sân chơi lớn thay vì dàn trải ở các giải phong trào nhỏ lẻ.

Điểm nhấn cho di sản thị giác của năm chính là dự án sách ảnh và phim tài liệu “Nhiếp ảnh Việt Nam – 50 năm phát triển cùng đất nước”. Từ nguồn tư liệu khổng lồ, Hội đồng tuyển chọn đã chắt lọc 243 tác phẩm xuất sắc nhất, vẽ nên bức tranh toàn cảnh về sự thay đổi da thịt của đất nước: từ những hố bom san lấp thời bao cấp đến những tòa nhà chọc trời và vị thế “rồng bay” trong thời kỳ hội nhập.

Song hành cùng dòng chảy lịch sử là tình yêu biển đảo chưa bao giờ nguội lạnh. Cuộc thi và triển lãm ảnh nghệ thuật cấp quốc gia “Tổ quốc bên bờ sóng” lần thứ III đã phá vỡ mọi kỷ lục trước đó khi thu hút tới 15.770 tác phẩm của hơn 3.500 tác giả. Những con số “biết nói” này minh chứng rằng, đối với người nghệ sĩ Việt Nam, chủ quyền quốc gia luôn là nguồn cảm hứng bất tận. Các tác phẩm không chỉ ghi lại cột mốc chủ quyền mà còn đi sâu khắc họa vẻ đẹp lao động bình dị của ngư dân và sự kiên cường của người lính biển, tạo nên hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ về lòng yêu nước trong cộng đồng.

Cuộc “đại phẫu” tổ chức

Bên cạnh ánh hào quang của các giải thưởng, năm 2025 cũng là năm của những cơn đau cần thiết để trưởng thành về mặt tổ chức. Thực hiện Nghị quyết số 18-NQ/TW về tinh gọn bộ máy, Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam đã tiến hành một cuộc cải tổ chưa từng có: sáp nhập và rút gọn 50% đầu mối cấp cơ sở, từ 79 chi hội xuống còn 40 chi hội.

Cuộc “đại phẫu” này dù mang lại sự tập trung nguồn lực và giảm bớt sự dàn trải, nhưng cũng gây ra những đứt gãy tạm thời. Điển hình là việc chỉ có 4/8 khu vực tổ chức được Liên hoan ảnh nghệ thuật do sự xáo trộn về nhân sự và cơ chế tại các địa phương.

Một nghịch lý lớn đang tồn tại là sự bất cân xứng nghiêm trọng giữa quy mô hoạt động và nguồn lực con người. Quản lý trên 1.000 hội viên và tổ chức hàng loạt sự kiện quy mô quốc gia, nhưng bộ máy biên chế của Hội chỉ vỏn vẹn 14 người. Áp lực công việc đè nặng lên từng cán bộ, trong khi cơ chế tiền lương hành chính sự nghiệp khó lòng thu hút được nhân sự chất lượng cao, đặc biệt là các chuyên gia về dữ liệu số và truyền thông. Thêm vào đó, nguy cơ “già hóa” đội ngũ đang hiện hữu khi số lượng hội viên trẻ gia nhập còn khiêm tốn, đặt ra bài toán cấp thiết về việc chuyển giao thế hệ và tư duy sáng tạo mới.

Vị thế quốc tế và những bước tiến chuyên nghiệp

Vượt lên những khó khăn nội tại, nhiếp ảnh Việt Nam vẫn khẳng định vị thế vững chắc trên trường quốc tế. Cuộc thi ảnh nghệ thuật quốc tế tại Việt Nam lần thứ 13 (VN-25) tiếp tục là một thương hiệu uy tín, thu hút gần 14.000 tác phẩm từ 38 quốc gia và vùng lãnh thổ. Tỷ lệ chấp nhận ảnh triển lãm được siết chặt ở mức 4,8% – một tỷ lệ khắc nghiệt tiệm cận với các tiêu chuẩn thế giới, buộc các nghệ sĩ phải thực sự đầu tư nghiêm túc cho tác phẩm.

Việc áp dụng công nghệ chấm thi trực tuyến độc lập với hội đồng giám khảo quốc tế cũng đã xóa bỏ những định kiến về sự “cục bộ” hay “nể nang”, đưa hoạt động chuyên môn tiệm cận sự minh bạch và khách quan tuyệt đối.

Xu hướng xã hội hóa sáng tác cũng được đẩy mạnh thông qua sự hợp tác giữa nhiếp ảnh với các tập đoàn kinh tế và cơ quan truyền thông lớn. Những cái bắt tay này không chỉ giải quyết bài toán kinh phí mà còn giúp tác phẩm nhiếp ảnh đi sâu vào đời sống, từ đó quảng bá hình ảnh đất nước, con người Việt Nam thân thiện, hạnh phúc đến với bạn bè năm châu.

Thách thức từ kỷ nguyên AI

Tuy nhiên, bức tranh nhiếp ảnh Việt Nam năm 2025 vẫn còn những mảng màu tối đáng báo động. Trong khi chúng ta hào hứng nói về chuyển đổi số, thì cơ sở vật chất tại Trung tâm Lưu trữ và Triển lãm Ảnh nghệ thuật Việt Nam – “ngôi nhà chung” lưu giữ ký ức hình ảnh của dân tộc – lại đang xuống cấp trầm trọng. Hình ảnh tòa nhà xơ xác sau bão, tình trạng thấm dột đe dọa kho tư liệu gốc và hệ thống phòng cháy, chữa cháy không đảm bảo là những lời cảnh báo khẩn thiết về nguy cơ mất mát dữ liệu nếu không có sự đầu tư tu bổ kịp thời.

Bên cạnh đó, làn sóng công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), đang đặt ra những thách thức cho nhiếp ảnh. Sự bùng nổ của các công cụ tạo ảnh AI đã làm mờ đi ranh giới giữa “chụp” và “vẽ”, giữa sự thật và hư cấu. Những tranh cãi về bản quyền, về tính trung thực của tác phẩm trong các cuộc thi hay nguy cơ “mất nghề” của nhiếp ảnh gia thương mại đang trở nên gay gắt hơn bao giờ hết.

Cộng đồng nhiếp ảnh Việt Nam đã bắt đầu có những phản ứng cụ thể, như việc siết chặt quy chế thi, không chấp nhận ảnh can thiệp AI nhằm bảo vệ giá trị cốt lõi của nhiếp ảnh tư liệu. Song song đó, việc tận dụng AI để phục chế ảnh cũ hay sáng tạo các tác phẩm ý niệm cũng mở ra những hướng đi mới, đòi hỏi người nghệ sĩ phải có bản lĩnh để làm chủ công nghệ thay vì bị công nghệ thay thế.

Nhìn về tương lai, năm 2026 sẽ là một năm bản lề quan trọng để chuẩn bị cho Đại hội nhiệm kỳ mới. Nhiếp ảnh Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa của một kỷ nguyên mà ánh sáng không chỉ được ghi lại bằng hóa chất hay cảm biến, mà còn được kiến tạo bằng trí tuệ và khát vọng đổi mới. Để tiếp tục ghi lại những trang sử hào hùng của dân tộc, nền nhiếp ảnh nước nhà buộc phải giải quyết hài hòa bài toán giữa bảo tồn di sản và “trẻ hóa” tư duy, giữa ổn định tổ chức và thích ứng linh hoạt với dòng chảy công nghệ toàn cầu.

Trần Thị Thu Đông
Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam
Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam